Admhaíonn Mairéad go bhfuil sé deacair amhráin thraidisiúnta a aimsiú i nGaeilge nár chan Clannad nó Clann Uí Dhomhnaill (Tríona, Maighread agus Mícheál) cheana féin ach deir sí go mbíonn sí i gcónaí ag tochailt.

Déanann sé scrúdú ar chnámha na n-ainmhithe a fhaightear sna tochaltáin seandálaíocha.

Bainistíocht ar thochailtí seandálaíochta - go príomha i mBaile na bhFionnúrach (1994 - 1999).

"Sea," ar seisean arís agus é ag tochailt céarach as a chluais le rinn a phinn luaidhe.

" Faigheann sí an-inspioráid agus spreagadh ó bheith ag tochailt i Roinn Bhéaloideas Éireann sa Choláiste Ollscoile Baile Átha Cliath.

chonaic ball den fhoireann sciathán ag gobadh amach as an sneachta agus thochail siad an grúpa amach.

Ach má bhíonn maidhm shneachta ann i rith na hoíche beidh d'uaigh féin tochailte agat! Níor tharla a leithéid dúinn agus bhí radharc álainn againn trasna na sléibhte nuair a mhúscail muid ar maidin.

Rinne an Dochtúir Ó Flanagáin, nach maireann agus a raibh baint aige le hOllscoil na Ríona i mBéal Feirste, tochailt ar chuid de na tumbaí seo ag deireadh na seascaidí agus sna seachóidí agus tá obair le críochnú sa cheantar seo go fóill.

Tá tochailt ar siúl ar fud lár na cathrach agus tá sé seo ag cur go mór le fadhb tráchta a bhí go holc ar aon nós.

Téim ag tochailt amhrán as mo cheantar ó fhoinsí éagsúla, cartlann cheoil RTÉ, abair, Raidió na Gaeltachta agus dá réir sin.

Nuair a chuaigh mise ansin, bhí Brian Willcocks taobh amuigh agus é ag tochailt sa "*kailyard*", nó garraí glasraí, ag léiriú an dóigh le spáid a dtugtar "cas chrom" uirthi sa Ghàidhlig a úsáid.

Tá cóipeanna den leabhar le buachan i gcomórtas mhí Mheán Fómhair *Beo!* Gluais • Glossary á fhoilsiúbeing published gnó turasóireachtatourism business músclaítear fiosracht na mnáthe woman's curiousity is awakened ailt nuachtáinnewspaper articles faillcliff seilbhpossession contúirtídangers bagairtíthreats creathán fuachtaa cold shudder fainicwarning foláireamhnotice, warning deireadh a haistir saoilthe end of her life's journey go fuarchúiseachindifferently buillí croíheartbeats anáil an tsonaisthe breath of happiness seargthawithered iachallcompulsion fíricífacts breacthawritten down rianmark d'aon ghnódeliberately blúire páipéirpiece of paper luaitementioned tarraiceándrawer stán síshe stared imlíneoutline scáilshadow gortcultivated field cruthanna dubhablack shapes ag corraí go bogmoving gently sceacha aitinnfurze bushes céadfaísenses ar tinneallon edge doircheachtdarkness ina glaicin her hand leiceanncheek á shlíocadhstroking it pollairí a sróineher nostrils b'in mar a shamhlaíodh sí iadthat's how she used to imagine them istoícheat night ina comhluadarin her company folamhempty dul i dtaithí arget used to cuachta go clutharnestled comfortably fál cosantaprotective fence fothramnoise gíoscáncreaking ag tnúth lelooking forward to brat teolaíwarm covering an tsíorgheonaílthe continuous droning ag dul thar bráidpassing by cloig rabhaidhalarms sianaílwhining otharchairr ag scréachaílambulances screeching pléascáinexplosives gleo cogaíochtathe noise of war ar fud na comharsanachtaall over the neighbourhood éalúto escape amhrasdoubt easpa fuaimelack of noise tranglamclutter ina sámhchodladhsleeping soundly cliotaráilclattering macalla a coiscéime féinthe echo of her own footstep pluidblanket ag siosarnachrustling a fallaing oícheher night gown taobh leisbeside it sciathánwing dallógblind duibheblackness crónánhumming leataopen an bunalt údthat original article carnánpile béicscream ag stánadh isteach uirthistaring in at her ag faire uirthilooking at her á slogadhswallowing her spléachadhglance sceonmharterrifying trí choiscéimthree steps scréachscream rith sé léiit occured to her cur síos ceartproper description ag tochailt isteach intidigging into her tanaíthin camcrooked go tostachsilently ag fairelooking ar diúitéon duty Ag baint lán na súl aisti.

Le stad a chur leis an bhóithrín uafásach seo, thochail dream eile díog roimhe, agus chuir siad bolláin in aice leis.

? geilleagareconomy ina dtuile amholain a flood of crude oil a rómhróinn fúmthat I would dig the ground under me i mbaol a blaosc a scoitheadhin danger of having her head cut off bantrachtwomen dallamullógdeception dá cumas ceaptha scéaltaher ability to make up stories bíogúilsprightly is gan a dhath agam dá bharrwith nothing to show for it maitheasgood mo dhícheannadhmy decapitation cúiscause mo dhianéagmy violent death anbhásviolent death babhta mionnaí móraa bout of cursing bómántaslow-witted

Nuair a rinneadh tochailt ar an láithreán, fuarthas reilig mhór ón ré Luath-Chríostaí, agus búcla cré-umha agus rudaí eile ón 7ú nó 8ú haois.

* Gluais • Glossary fríd ghloine dhorchathrough a dark glass smúidmist, murkiness bréagachfalse is annamhit is seldom mionrudaíminor things doiléirvague i sruth na éiginnteachtain the stream of uncertainty glas ceart na gcuibhreannthe correct green of the fields sin an tuigethat's why ag stánadh amachstaring out léanalawn ag croitheadh a gcinnshaking their heads íomhánnaimages iontassurprise machnamh ceartproper thinking scáileánscreen ag preabadhjumping bladhaire coinnlea candle flame eachtraíevents chan éthat's not it dá thairbhe sinbecause of that rudaí neamhiontachaunexciting, ordinary things ar bharr na mbeannon the cliff tops an lá fá dheireadhthe other day ag coimhéad ar thonnta ag briseadh go díbhirceachwatching waves breaking with ardour substaintsubstance dá dtitfeadh mo chorp de bharr na mbeannif my body fell from the top of the cliffs taoidetide fiúntasworth gníomhact nó a mhalairtor the opposite blaiseadhtaste gan rud ar bith bheith gnóthaithe agam as m’aistearwithout having gained anything from the journey fuaimeanna fánachaoccasional noises díoscadhcreaking coiscéimeanna folmhaempty footsteps stánadh fadaa long stare craos na tineadhthe roaring fire dromchlasurface cha dtig liomI can't cha dtig liom í á threorúI can't guide it déanaim iarracht a gciall a scaoileadhI try to release their meaning le rachtanna fiáinein wild fits seileogaspits sáthadh scinethe stabbing of a knife aonarachsolitary staidéarthalevel-headed teas an phaisinthe heat of passion breithbirth a cheiltto hide anáilbreath is annamhit is seldom fiúntachworthwhile dathanna seachantachaelusive colours goitsecome on, come here neadrachanests seanbhallógaíold ruins deifrehurry cha raibh faill aigehe hadn't the time contráiltewrong go brách síoraíever ag déanamh iontaiswondering i bpeannaireacht chruinn shlachtmharin accurate neat writing stócach ógyouth bodhardeaf pian a fhuilstinto suffer pain mo bheomy life lena dhornwith his fist le mé féin a chosaintto protect myself ní léimfinn amach as a bhealachI wouldn't jump out of the way cinneadhdecision cinntídecisions go fadálachslowly chan fhuil an cinneadh déantathe decision has not been made déanaim mo chac agus mo mhúnI defecate and urinate cuideachtúilhelpful athrú séasúrthe change of seasons de ghlanmheabhairoff by heart gialljaw gobachprotruding gruaig fhionnblond hair dóighiúlachtbeauty tarraingteachattractive rud inteachtsomething buaireamhsorrow ag bruidearnaighthrobbing coimhthíochstrange idir barra na gcrannbetween the tops of the trees ag iarraidh mairstin airtrying to live on it nimhneachsore bhlais mé an phianI tasted the pain tchíthear domhit seems to me go dianstrictly samhailimage mar nach bhfuil sé de dhánacht ionam a bheith éagsúilbecause I haven't got the guts to be different daonnachtaíhumanist an cine daonnathe human race bréanfoul an bréantas a cheiltto hide the foulness cumhráin bhréigefalse perfumes lofarotten gnásanna sóisialtasocial customs béasamanners seanseiteannaold sets ag foscladhopening ag scamhadhpealing creatlachframe-work creidbheáilto believe scigdhráma an tsaoilthe farce of life de réir mar atáthar ag dréimas is expected táirgíproducts caiteoir eiseamláireachexemplary spender lúcháireachjoyous teorainneacha luaisspeed limits ag cailleadh foighdelosing patience sceadamánthroat mo bhrú folamy blood pressure sciathánarm go hionraice is a thiocfadh liomas honestly as I could comhairleadvice díomádisappointment sólassolace lagmheasarthachtrather small amount ag tochailtdigging

Ba é an staraí ealaíne / ainmhíchara an Dochtúir Peter Husard a bhunaigh an músaem in Chichester sna Stáit Aontaithe i lár na seachtóidí, agus ó shin i leith tá staidéar á dhéanamh ansin ar ainmhithe éagsúla agus ar a gcuid ealaíne, mar shampla: na patrúin a fhágann caocháin agus iad ag tochailt faoi thalamh; an dóigh a dtiteann cac staile i bhfoirm pirimide; na marcanna a fhágann cait ina dtimpeallacht féin nó an t-eagar a chuireann scaoth éan orthu féin ag eitilt sa spéir le titim na hoíche.

Tosaíodh tochaltáin ag Vindolanda sa 19ú haois, agus le sé bliana is tríocha anuas tá tochaltán i ndiaidh a bheith ann gach samhradh.

An rud a dhéanann siadsan ná poll a thochailt sa talamh, ubh amháin a bhreith taobh istigh, ansin an bealach isteach sa pholl a chosaint.

Tosaíodh tochaltáin ag Vindolanda sa 19ú haois, agus le sé bliana is tríocha anuas tá tochaltán i ndiaidh a bheith ann gach samhradh.

An rud a dhéanann siadsan ná poll a thochailt sa talamh, ubh amháin a bhreith taobh istigh, ansin an bealach isteach sa pholl a chosaint.

Agus mí nó dhó tochailte de dhíth ar dtús.

Ón bhliain 1993, tá tochailt ar siúl ann gach samhradh, faoi stiúir an Ollaimh Martin Carver, d’Ollscoil York, Sasana.

Tagann píosaí dealbhóireachta chun solais anois is arís i Ros Maircnidh, go háirithe nuair a bhíonn uaigh á tochailt.

“Bhí sé in am dul ag tochailt, dul ag cuardach daoine ar fud na hÉireann nach raibh tar éis a scéal a inseacht cheana féin.

Muid ag tochailt níos doimhne isteach i gcultúr na treibhe diamhaire Ainu seo.

Nach aisteach, mar sin, gur beag úsáid a bhain na meáin Ghaeilge as ó tharla é a bheith tagtha ar an saol mórán an am chéanna is a bhí iriseoirí óga cíocracha ag saothrú ghort na hiriseoireachta den chéad uair? Ní haon strainséir í an tsluasaid sa Ghaeltacht agus b’fhéidir go bhfuil sé in am anois ag iriseoirí na Gaeilge níos mó ama a chaitheamh ag tochailt agus ag salú a gcuid lámh.

Cé nach gceadaítear gearradh na gcrann seo, is féidir dul ag tochailt sna portaigh ar thóir na seanchrann atá iontu.

Cuireadh tús le tochailt seandálaíochta an bhliain ina dhiaidh sin, agus nochtadh an chuid eile den bhaile a bhí i ndiaidh a bheith clúdaithe faoin talamh ar feadh níos mó ná caoga bliain.

Ag an am chéanna, cuireadh dlí nua i bhfeidhm a d’ordaigh go gcaithfí tochailt seandálaíochta a dhéanamh idir treascairt agus atógáil.

Rinneadh tochailt thábhachtach thart ar Sandport Street.

Thuig sé go raibh fonn orm dul i mbun tochailte.

Ní raibh sé cinnte cad a bhí i gceist agam, mar sin thosaigh sé ag tochailt trí shuíomhanna gréasáin agus d’éirigh leis an píosa ceoil a fháil saor in aisce.

” Agus nach mbíonn tochailt i gceist i mbeathaisnéisí de ghnáth? “B’fhéidir go raibh an t-ádh liomsa go raibh roinnt áirithe tochailte déanta ag fear eile romham, ag Michael Davitt (i gclár faisnéise a craoladh ar RTÉ i 1996).

Chuir sí a cosa i dtaca fosta maidir leis an chur is cúiteamh a bhí ar siúl faoin chaighdeán Gaeilge a bheadh de dhíth leis an choinníoll teanga a chomhlíonadh.

Ní hamháin sin, ach thosaigh taiscéalaithe amaitéaracha ag tochailt go rúnda ar a fheirm agus iad ar thóir an leabhair úd.

D’fhéadfadh sé tarlú go n-éireoidh leis teacht slán as an tsáinn seo ar fad – is cuma céard eile a thiocfaidh chun solais mar gheall ar thochailt Bhinse Fiosraithe Mahon – de bhrí gur thuig sé go raibh a phort seinnte agus de bhrí gur thuig sé gurb é is tábhachtaí ná leas a pháirtí agus leas mhuintir na tíre seo.

Is iomaí uair a thugtar cluas bhodhar do chaint dhomhain faoi chaidreamh déchultúrtha idir *Māori* agus *Pākehā*, ar mhaithe le ceol draíochta an bhéalghrá, ach is léir ó na himeachtaí seo go bhfuil go leor tochailte eile le déanamh sa tír.

Chomh maith leis sin, beidh Phoenix ag baint samplaí den chré atá ina luí ar dhromchla an phláinéid i dtosach, agus ag tochailt níos doimhne de réir a chéile.

Caithfidh tú plean agus sprioc a bheith agat – sin a bheith amhlaidh ó do chuid iompair agus cosa i bpoll a chur le haon duine a thagann isteach i do chasann.

Dráma a thug sonc ar aghaidh chomh maith d’fheachtas tithíochta Chiarraíoch óg sagairt i Slough Shasana san am, fear a thuill gean na n-imirceach Éireannach uile, an tAth.

Gach Gort le Cartadh nó le Carthú! Is ionann an cás do na scéimeanna tithíochta Gaeltachta.

Is baile mianadóireachta é Coober Pedy, ina gcónaíonn muintir na háite i dtithe a tochlaíodh faoin talamh.

Le linn cluiche cleachtaidh, thug an tAilpíneach idir shonc is speach do Cloke, rud a d’fhág gur chuir an club ar fionraí é ar feadh tamaill.

Sa tochailt sin, tháinig mé ar mo leigheas féin – meascán mór de nithe difriúla atá róchasta le míniú anseo.

Tháinig seandálaí a bhí ag tochailt sa cheantar ar an phictiúr den sliabh ag pléascadh agus creidtear gurb é seo ceann de na chéad samplaí de thírdhreach a rinneadh riamh.

Bhíothas in ann gual a thochailt ar dhromchla an talaimh i dtús báire.

Bhí seandálaí, Dan Garner, i láthair agus rinne seisean tochailt ar an suíomh.

Agus an bhfuil a fhios agat seo, a Bhaloir, san áit nach mbíonn pothole ar bith, is breá liom poll a thochailt dom féin agus dul síos ann chomh domhain agus is féidir liom.

Bhí spéis aige a bheith ag tochailt níos doimhne ná sin, le go scaoilfeadh sé saor lena chuid scuaba péinte na scéalta dúrúnta a bhí faoi cheilt sa tírdhreach.

”* Thug an tAire Bruton sonc dá chomhleacaí rialtais fosta.

Cuireann bodacht, mímhúinteacht agus maistíneacht Waltz alltacht ar a bhean Winslet, agus chuir riamh, ach nár fhéad sí é sin a chur in iúl go dtí gur thug an chogaíocht bhinbeach go léir agus na taoscáin fuisce misneach di; tiomáineann géilliúlacht agus filistíneacht Reilly a bhean mhóiréiseach Foster thar imeall na foighne freisin ; pléascann Reilly chomh maith céanna – scread príomhordúil an fhir chéile, an *‘regular guy’* ar beagán oideachais ag cur suas thar na blianta fada le mustar, soncanna beaga agus tón ardmhórálta na soithe ardnósaí a phós sé fada siar, céastóir néaróiseach a bhíonn de shíor ag sodar i ndiaidh na barántúlachta agus na bréag-ghalántachta araon.

Aingil Chuideachta Munch ============= Is cinnte go ndeachaigh an tírdhreach dhrámatúil go mór i bhfeidhm air, nuair a scríobh sé na focail seo, ach rinne Munch diantochailt ina chúlra pearsanta dorcha féin chomh maith le hábhar a fháil lena shaothar a chomhlánadh.

’ How wrong can a man be?* Thug léirmheas Donald Clarke ar *‘Delicacy’* san *‘Irish Times’* - foilsithe ar Aoine an 13ú, dála an scéil - cealg James chun cuimhne dhom.

B'fhéidir gur le barr tuisceana, seachas fonn diabhlaíochta amháin, a chaith sé spalla beag neamhurchóideach leis an rí.

Mheall an fuadar óir sna 1850í oibrithe Síneacha go leor chun na hAstráile ach tugadh íde na muc is na madraí dóibh le linn círéibeacha ciníocha sna láithreacha tochailte óir.

Tá an DUP agus an UUP ag tochailt poll dóibh féin - an Unionist Forum, fágaim - agus gan fís ag ceachtar páirtí acu; tá an SDLP ag éirí níos neamhábhartha lá i ndiaidh lae ach an ghné is suimiúla, dar liom féin, nó cad é mar a thiocfaidh an Alliance amach as an ghéarchéim seo.

Tá tochailt leanúnach ar siúl san eaglais faoi láthair agus tá cuid de na hiarsmaí seo le feiceáil inniu.

(Tá a fhios agaibh na daoine sin atá i ndiaidh na bainc a tharraingt amach as an duibheagán a thochail siad dóibh féin le tamall de bhlianta anuas?) “Ó nach iontach an saol é?” a deir Balor.

An Tochailt Tosaithe ========= Thóg an tImpire Constaintín Baisleac Naomh Peadar i 330 A.

D’ordaigh Pápa Pius XII tochailt seandálaíochta ann sa bhliain 1939 leis an chreidiúint go dtiocfaidís ar iarsmaí an Naoimh.

Bhí cuid mhór easaontú ann faoi thorthaí na tochailte, rud a spreag conspóid agus troideanna inmhéanacha.

Ní bheidh aon easpa scríbhneoirí ar fáil chun colúin agus píosaí tuairimíochta a sholáthar don nuachtán úr ach cá bhfaighfear na hiriseoirí a rachaidh ag tochailt le haghaidh scéalta te bruite? Tá líon fairsing iriseoirí Gaeilge ann atá fostaithe ag leithéidí TG4, RTÉ, RnaG, BBC srl.

Is é an t-aon dóchas amháin atá againn, go mb’fhéidir nach mbeidh go leor den ghás ann chun tochailt a dhéanamh.

In áit an chraicinn mhín shíodúil a chruthaigh Canova ina dhealbh, Pauline Borghese (1805-8), nó matán teannta Apollo (Apollo agus Daphne 1622-25)) le Bernini, feictear go ndéanann Giacametti tochailt dhomhain ar a chuid figiúirí go dtí nach bhfuil fágtha díobh sa deireadh ach cruthanna leochailleacha sobhriste.

Bhain mé sásamh as an gcúram a bhí orm le roinnt blianta anuas, a bheith ag tochailt sna cartlanna le haghaidh míreanna spéisiúla sna meáin chlóite i nGaeilge agus bhíodh fáilte i gcónaí roimh an íocaíocht a thugtaí dom as mo chuid oibre.