Domhnach Cásca, 15 Aibreán, léadh Aifreann mar a dhéantar chuile Dhomhnach Cásca le fada ag leacht cuimhneacháin laochra 1798 i reilig Waverley in oirthear Sydney, atá buailte ar an Aigéan Ciúin.

Easpa suime na bpóilíní ======= I 1995 agus i 1999 rinne siad ionsaí ar leacht cuimhneacháin de chuid na bhFíníní sa reilig Chaitliceach i Learpholl, áit a bhfuil trí dhuine dhéag ó éirí amach 1867 curtha.

Tá leachtanna cuimhneacháin do Thomas Addis Emmet agus William J.

Bhí áthas orainne i gConradh na Gaeilge i Learpholl i mí Dheireadh Fómhair nuair a fuair muid cead pleanála ó Pháirc Náisiúnta Snowdonia do leacht cuimhneacháin i bhFrongoch, Gwynedd sa Bhreatain Bheag.

Cosnóidh an leacht €4 mhilliún.

Tháinig teaghlaigh na n-íospartach le chéile ansin ag leacht sa phríomhchathair a tógadh i gcuimhne ar na póilíní go léir a maraíodh agus iad i mbun oibre.

Beidh muid ag nochtadh leachta ar a trí a chlog ar an 29 Meitheamh i bhFrongoch sa Bhreatain Bheag, áit a raibh 1,800 Éireannach i ngéibheann tar éis Éirí Amach na Cásca i 1916 agus áit ar bunaíodh craobh de Chonradh na Gaeilge, Craobh na Sróine Deirge, chun an Ghaeilge a chur chun cinn i measc na bpríosúnach.

Táim cinnte go bhfuil an-fheabhas ar chuid de na modhanna traenála go mór mór sa réimse a bhaineann le meatáin a shíneadh i gceart, an corp a théamh i gceart roimh imirt nó traenáil, an cineál bia is fearr a ithe, an méid leachtanna is cóir a ól agus mar sin de.

Is dócha go mbeidh deacrachtaí móra ag údaráis Nua-Eabhrac cinneadh a dhéanamh faoin iarratas is fearr ó na mílte atá faighte acu le smaointe faoin leacht cuimhneacháin is oiriúnaí do na mairbh.

* Gluais • Glossary beathaisnéis údaraitheauthorized biography a dialanna pearsantapersonal diaries páipéir phríobháideachaprivate papers go dtí gur insealbhaíodh í ina hUachtaránuntil she was installed as President dódh nó tréigeadh 1,800 teach1,800 houses were burnt or abandoned lámhachshooting rachtoutburst acraí tíhousehold utensils as go brách leooff they went léiriúproduction cheanncheathrúheadquarters coistí cosanta áitiúlalocal defence committees dírbheathaisnéisautobiography gan strówithout difficulty i dtaiscesaved do lá na coise tinnefor a rainy day bhí cúrsaí chomh dona sinthings were so bad dá mba gháif it was necessary leithleachasselfishness scoilt aduainstrange split chiap sé Máire ar fadit really tormented Máire easpa suimelack of interest tragóidítragedies Cumann Naomh Uinseann de PólVincent de Paul Society baill shinsearacha na heagraíochta sin cois Lifethe senior members of that society in Dublin tuairisc suas lena bhéal dóa report up to his face géarchéimcrisis chun an Cumann a ghríosadhto spur the Society into action saothar in aiscewaste of time déistindisgust ag cáineadhcriticising ciúnaithe go mórgreatly quietened línte síochánapeace lines ruathair laethúladaily raids polarúpolarization girseacha ógayoung girls nóibhéinenovena cailín aonaira lone girl ní ba ghaire don ghráscarnearer to the scuffle le dul i gcabhair ar Catherineto go to Catherine's help an cúigear a ruaigeadhto drive the five off riochtstate a cuid néarógher nerves clocharconvent ar an Iúrin Newry tachrántoddler eachtraincident círéibriot faoi lán seoilin full swing ag glioscarnachglistening bréan le boladh gáissmelling bad from gas comhracfight otharcharrambulance formhór an bhealaighmost of the way ag dul ar foscadhsheltering ag sciorradhsliding ag lámhacáncrawling fras lámhaighvolley babhlaíbowls a gciarsúirtheir hankies leachtliquid cosaintprotection bodhardeaf bhí scolaíocht speisialta de dhíth airhe needed special schooling ba ghnách leishe used to d'fhaigheadh sé síob abhailehe used to get a lift home stad an bhusthe bus stop thuirling séhe disembarked neamhurchóideachinnocent bábántainnocent ag cogarnaíl taobh thiar dewhispering behind him trup na mbrógthe sound of the shoes neamhchoireachinnocent níor shamhlaighhe didn't imagine an t-uafásthe horror anfaterror cortwist dírithe ar a chloigeann lomaimed at his bare head scáilshadow scoilteadh a bhlaoschis skull was split open scréachascreams na hionsaitheoiríthe attackers níos truacántamore plaintive go prasquickly ag maothú an chairpéidmoistening the carpet Ba dhóbair dó bás a fháilHe nearly died go raibh an t-ádh dearg airthat he was extremely lucky ar mire le feargmad with rage beaginmhehelplessness cé a bhí ciontachwho was responsible níor cúisíodh duine ar bith riamhnobody was ever charged ciontach i ndúnmharúguilty of murder go gairid i ndiaidh an ionsaitheshortly after the attack ag maíomhstating seanphionós na fuipethe old whip punishment i gcás coirpeach a gheofaí ciontach i dtromionsaíin case of criminals found guilty of assault peann a chur le párto put pen to paper aiféalaregret gur éiligh sí pionós corparthathat she demanded corporal punishment ag teacht salach ar gach ar chreid sí riamh anngoing against everything she ever believed in

Bunaíodh Coiste Cuimhneacháin an Ghorta Mhóir anseo i 1994 chun leacht cuí cuimhneacháin a thógáil do chomóradh 150 bliain na tubaiste.

Ach tháinig drochscéala ón Bhreatain Bheag sular fhág mé an baile - bhíothas i ndiaidh ionsaí a dhéanamh ar an leacht cuimhneacháin i bhFrongoch do na príosúnaigh Éireannacha a bhí i ngéibheann ansin i ndiaidh Éirí Amach 1916 (cf.

" Agus ón lá sin bíonn cuairteoirí ó gach cearn den domhan ag tarraingt ar an reilig chun bláthanna a fhágail ar an leacht, rud a léiríonn tionchar an Éireannaigh seo.

ie) Gluais • Glossary ar an drabhlásdrinking heavily dá bharras a result geallwager a bheatha a shaothrúto earn his living i dtuilleamaí ar a chuid airgiddepending on his money cneadgroan damantadamned clár éadainforehead ag sá priocairí te ina ghoilesticking hot pokers into his stomach spící biorachasharp spikes ag lúbarnaíltwisting go míshuaimhneachuneasily imeachtaíevents galántaelegant meidhreachmerry dreoilín teaspaighgrasshopper drithlín gliondaira spark of joy gnúisface folthair faoi dhraíochtunder a spell comwaist cuireadhinvitation go fonnmhareagerly a chompánaighhis companions sméideadhwink a gcuid ráiteas graostatheir obscene comments maorgamajestic cornchlársideboard i ndlúthchipíin serried ranks táim sáchI have enough leachtliquid mionscáth gréinemini parasol do bharraicíníyour toes dlúthdhiosca rómánsachromantic CD tolgcouch chuimil sí a gruashe rubbed her cheek de chogar mealltachin an enticing whisper eiteogawings súimínsip milissweet mearbhalldizziness nuair a tháinig sé chuige féinwhen he came to céimeannasteps ar na cannaíheavy drinking a chártaí creidmheasahis credit cards cloigínbell toradhresult iarrachtaíattempts lámh leis an teachbeside the house curtha i leataobhset aside an bhean ghlantacháinthe cleaning woman shrac a chuid éadaigh de féinhe pulled his clothes off le tuawith an axe osnasigh crotshape láibeachmuddy drochbholadhbad smell anáilbreath stán síshe stared dallógablinds céastatortured breoiteill a chomhairligh síshe advised cearrwrong galardisease An Crannchur NáisiúntaThe National Lottery duaisprize a sheol ar bhóthar d'aimhleasa túwhich lead you astray drabhlásdebauchery ragairnerevelry geallghlacadóiríbookmakers fiántaswildness nuair a bhí ort do bheatha a shaothrúwhen you had to earn a living ní mór dom éiríI have to get up gnó práinneachurgent business í ag machnamh ar éagóir an tsaoilthinking about the unfairness of the world na heasláinthe sick ina seilbh féinin her possession a goideadh uaidhstolen from him burla nótaí airgida wad of notes sonraídetails théadh séhe used to go goileappetite bhíodh meadhrán ina cheannhis head would be swimming spadántasluggish fuinneamhenergy comhairleadvice dochtúir comhairleachconsultant buidéal leighismedicine bottle oideas oiriúnacha suitable prescription máinliasurgeon seomra feithimhwaiting room plódaithepacked cuma na bochtaineachtathe look of poverty go fiosrachinquisitively míchompordachuncomfortable lig sé airhe pretended scuainequeue le dímheaswith lack of respect a chuid otharhis patients do shealsayour turn sciob ColmColm snatched go dubhachgloomily go giorraiscabruptly níos críonnamore prudent níl mo ghoile thar mholadh beirtemy stomach isn't great sracfhéachaintglance aclaíochtexercise draidgháiregrin tréaniarrachta strong effort a choinneáil faoi shrianto keep under control bia róshaibhirfood that is too rich córas néarógachnervous system aclaífit i mbarr do shláintein the best of health géilleann tú do gach mianyou give in to every desire baoisfoolishness sólássolace saothraigh do bheathaearn your living mair ar an bpá a íoctar leatlive on the wage that you're paid maslaitheinsulted go drochmheasúilcontemptuously níor chorraigh ColmColm didn't move geallwager maireachtáil arlive off eagraíocht charthanachtacharitable organization meangadh searbhsarcastic smile cairde rachmasachawealthy friends toilteanachwilling faghairtflash buntáisteadvantage éigeandáilemergency sochar pearsantapersonal benefit má aithnítear méif I'm recognised i ndáiríreserious lándáiríretotally serious a dhearbhai

Tá Pádraig Ó Siadhail ag scríobh bheathaisnéis Phiarais Bhéaslaí faoi láthair agus beidh sé ag nochtadh leacht cuimneacháin sa tsráid inar rugadh an file Gaelach agus an réabhlóidí seo i Learpholl in 1881, mar ócáid eile san fhéile in 2004.

Cuireadh 2,303 acu i reilig Naomh Antóin, cuid acu in uaigh ollmhór agus gan leacht ar bith uirthi.

uk)) Ócáid Éireannach/Bhreatnach a bhí i nochtadh leachta i bhFrongoch i Meitheamh 2002 (*Beo!, *eagrán 14), áit a raibh 1,863 Éireannach i ngéibheann tar éis Éirí Amach na Cásca i 1916 agus áit ar bunaíodh craobh de Chonradh na Gaeilge, Craobh na Sróine Deirge, chun an Ghaeilge a chur chun cinn i measc na bpríosúnach.

Beidh an tOllamh Pádraig Ó Siadhail ó Ollscoil Mhuire Naofa, Alba Nua, Ceanada, ag nochtadh leacht cuimhneacháin sa tsráid inar rugadh an file Gaelach agus réabhlóidí Piaras Béaslaí i 1881.

Seo a leanas na cinn is tábhachtaí: Saineolas (atá ar fáil ach é a lorg) a scaipeadh faoi oiliúint imreoirí, modhanna cearta agus minicíocht na traenála, an bia agus na leachtanna cearta, an tábhacht a bhaineann le codladh agus scíth cheart a fháil.

Líon sí buicéad le huisce galach agus chuir sí slog maith leacht níocháin ann.

) Sa ghrianghraf a tháinig leis an ráiteas, tá an t-aisteoir óg Caoimhin Ó Conghaile le feiceáil ina sheasamh in aice leis an leacht cuimhneacháin a thóg muid i bhFrongoch i Meitheamh 2002 (cf.

Chuir an díospóireacht acadúil seo ócáid nochta an leachta i bhFrongoch i Meitheamh 2002 i gcuimhne dom.

Tá corradh agus 1,600 leacht cuimhneacháin ar an mblár i gcuimhne stát, reisimintí, oifigeach, agus pé rud eile gur féidir leat smaoineamh air.

Bhí Jack Jones ina Ardrúnaí ar an TGWU ar feadh na mblianta agus é féin a nocht an leacht cuimhneachán don scríbhneoir Éireannach Robert Noonan i Walton, Learpholl i 1977 (*Beo!*, eagrán 25, Bealtaine 2003) nuair a bhain sé úsáid as focail Wolfe Tone, “If the men of property will not, then we must depend upon that numerous and respectable class, the men of no property”.

I 1959 tógadh leacht cuimhneacháin ar an mbaile agus ní raibh ar a bharr ach dealbh de cheann de na Fergusons.

Ach tá scéal na nua-aoise le feiceáil fosta, idir an leacht cuimhneachán breá don óglach áitiúil, an Ceannfort Donnchadh Mac Niallais (1897-1954) atá suite in aice le sráidbhaile an Chaisil, an Chros Cheilteach ar uaigh an Fholeifteanaint Thomas Stokes Curry ó fhoireann an HMS Wasp, a scriosadh i dToraigh in 1884, agus, in aice leis, i reilig Eaglais na hÉireann, na leaca cuimhneacháin de chuid Arm Shasana ar uaigheanna an tSaighdiúra F.

Is beag sráid sa chathair seo nach bhfuil plaic nó leacht cuimhneacháin éigin i gcuimhne Polannach a fuair bás i rith an Dara Cogadh Domhanda.

) Tá grúpa sa cheantar darb ainm The North West Spanish Civil War Project agus tá siad ag iarraidh leacht cuimhneacháin a thógáil do Phadaí Rua agus a chomrádaithe.

Nochtfar leacht ar uaigh Maguire (1956-1987) i Reilig Ghlas Naíon, Baile Átha Cliath, Dé Domhnaigh, 4 Feabhra ar 2.

Léim inscríbhinn ar leacht a deir: ‘Donde se cruza el camino del viento con el de las estrellas’ (An áit a dtrasnaíonn bóthar na gaoithe agus bóthar na réaltaí a chéile).

Iarsmaí sa cheantar Istigh sa reilig, tá iarsmaí séipéil le feiceáil agus leachtanna cuimhneacháin suimiúla.

Romhainn tá na Náisiúin Aontaithe, an bád seoil is mó sa chathair, aerfort ar uisce, scoil maidí luascáin, dún Sasanach ón 18ú haois, Wall Street, agus Leacht Cuimhneacháin an Ghorta Mhóir.

Gar don phríomhbhóthar a thugann cuairteoirí go dtí an sluachampa géibhinn seo tá leacht cuimhneacháin millteach mór a tógadh i 1969 chun comóradh a dhéanamh ar an bhfuascailt a rinne an tArm Dearg ar an áit 25 bliain roimhe sin.

Le fada bhí, agus tá go fóill, lucht ólta Mheiriceá ag éirí písín tuirseach den leacht leamh buí atá déanta as rís ghinchóirithe agus atá ar fáil i ngach tábhairne agus siopa eischeadúnais sa tír.

Níl an bhainis seo luaite i leabhar Belchem, cé go bhfuair sí a lán poiblíochta nuair a nocht Craobh Learphoill de Chonradh na Gaeilge leacht cuimhneachán i Meán Fómhair 1993 san eaglais inar phós siad.

Agus ansin sa bhliain 1997, nocht sí leacht cuimhneacháin in ómós do na mílte Éireannach a tháinig go Learpholl i rith an Ghorta Mhóir 150 bliain roimhe sin.

) Níl fhios agam cén sórt amadáin a scríosfadh áit álainn le teachtaireacht mar seo, ach guím drochrath ar an chleamhnas! An Camus Binne Tógadh leacht cuimhneacháin nua i mbliana in aice leis an chosán go Port, clachán tréigthe, álainn ar an taobh thuaidh de Ghleann Cholm Cille.

Ar fud na tíre, ar imeall chuile bhaile, tá na heastáit fholamha mar a bheadh leachtanna cuimhneacháin don Tíogar Ceilteach.

Mar a dúirt Tony Blair i litir a scríobh sé sular nocht muid leacht cuimneacháin i Learpholl i 1998: ‘*That one million people should have died in what was then part of the richest and most powerful nation in the world is something that still causes pain as we reflect on it today.

Cuirtear tús le himeachtaí an lae le searmanas ar a dtugtar bigil bhreacadh an lae, a reáchtáiltear ag leachtanna cuimhneacháin de ghnáth.

A cuisle a chloiseann sé ar dtús agus an slupar slapar de leachtanna na colainne a ghluaiseann i dtimthriall chasta ionainn, gach nóiméad den lá.

Cé gur tógadh an Titanic i mBéal Feirste, ba as Learpholl níos mó ná 100 ball den fhoireann - sin an fáth go bhfuil leacht cuimhneacháin do na *“Heroes of the Marine Engine Room”* ag an Pier Head anseo.

Socraíonn sé cur isteach ar Chomórtas Eolaí Óg na Bliana ach ní fada go bhfaigheann sé amach gur leacht ar leith atá déanta aige! Is ansin a thosaíonn an spórt! Eachtra spleodrach eile ó pheann oilte Liam Mhic Uistín.

Tá leacht cuimhneacháin breá ar an uaigh anois, mar is laoch é Noonan do sóisialaithe i Learpholl agus ar fud an domhain.

Bhí mé féin ar an mórshiúl a bhí ann i 1977 ó lár Walton go dtí an reilig chun an leacht a nochtadh agus i 2003 scríobh mé faoin dúiche nua tithíochta a bhí ainmnithe i gcuimhne ar Robert Noonan.

Tá lár chathair Dhoire breá bríomhar agus tá codarsnacht mhór idir é agus ceantar Caitliceach an Bhogaigh, lena mhúrmhaisiúcháin shuntasacha agus a leacht cuimhneacháin don cheithre dhuine dhéag a maraíodh ar an 30 Eanáir 1972 - Domhnach na Fola mar a thugtar air anois.

Garastún Chamaí ======== D'eagraíodh baill den ionad searmanas gach Cáisc ag leacht cuimhneacháin do na Finíní sa reilig ag Ford, i dtuaisceart na cathrach, áit a léití Forógra na Cásca.

**SMM: A’b é an t-am a raibh siad ag iarraidh an leacht cuimhneacháin a chrochadh?** LÓD: Ba shin níos luaithe i ’68, sílim, ach ní raibh mé aige sin.

B'éigean dom mo bhróga, mo chrios, agus gach píosa miotal a bhaint díom, maille le pé leachtanna agus taois a bhí agam.

Seo mar a scríobh an Dochtúir George Douglas, Stiúrthóir ar Grosse Isle faoin bád seo, 25ú Bealtaine 1847: *"On mustering the passengers for inspection yesterday, it was found that 106 were ill of fever, including nine of the crew, and the large number of 158 had died on the passage, including the first and second officers and seven on the crew, and the master and the steward dying, the few that were able to come on deck were ghastly yellow looking spectres, unshaven and hollow cheeked, and, with exception, the worst looking passengers I have ever seen;"* (‘The Famine Ships’ le Edward Laxton, 1996) Leacht Cuimhneacháin ========== Ag an Leacht Cuimhneacháin a rinne Éamonn Ó Dochartaigh (nach maireann) a bhí an deasghnáth.

An chéad uair, cois Abhainn na Réine sa nGearmáin, ó dheas de chathair Bonn, is ag rothaíocht liom a bhíos le bruach na habhann nuair a chonaic mé leacht.

Ba é an chéad rud a rinne sé sa cathair ná fleasc bláthanna a leagan ag an leacht cuimhneachán an Drochshaoil i ngairdín Naomh Luke in éineacht leis an Ard-Mhéara Sharon Uí Shúilleabháin agus leis an Chomhairleoir Wendy Turner.

Ó hUiginn, nuair a leag se fleasc ag leacht cuimhneacháin an Drochshaoil.

**Balor: Do chum glóire Dé agus onóra na hÉireann, a dúradh, i gcead duit, a Phápa; agus leachtanna cuimhneacháin a bhí i gceist aige seachas maoin shaolta.

Ba mhaith an rud é go raibh buidéal fínéagair i mo mhála droma agam: maolaíonn an leacht shearbh sin dochar an deorgháis.

Dhein sé iad san, agus dhein sé an scríbhneoireacht atá ar an leacht cuimhneacháin i gCeann Heilbhic.

” De réir leacht cuimhneacháin ag Clarence Dock, Learpholl, tháinig 1,300,000 Éireannach i dtír ansin 1845-52, ag teitheadh ón Drochshaol in Éirinn, go mór mór ón iarthar - áiteanna mar An Clár, Corcaigh, Gaillimh, Ciarraí, Maigh Eo agus Sligeach.

B’éigean do Hitchens suí os comhair teilefíse in otharlanna éagsúla an fhaid is a tomadh leacht nimhiúil ina fhéitheacha, leacht a thug “chemo-brain” dó an lá dár gcionn.

Cheap sé go ndéanfaí mairtírigh bolscaireachta den bheirt acu dá bhfaighfidís bás sa Bhreatain, agus d’fhonn é sin a sheachaint, thug Jenkins le fios go príobháideach d’idirdhealaithe cléireacha go mbéadh sé sásta iad a bhogadh go Béal Féirste níos déanaí dá nglacfaidís le leachtanna láithreach bonn baill.

Mhínigh sé dúinn gur chaith siad seal ar Eilean Íle le chéile i 2000 nuair a nochtadh leacht cuimhneacháin do na hÉireannaigh a cailleadh ansin nuair a briseadh *The Exmouth of Newcastle* 28/4/1848.

“Bheartaigh fear áitiúil, gan cheangal ar bith aige le hÉirinn, go mba chóir leacht a thógáil ag Sanaigmore.

Thosaigh Giacometti ar an tsraith seo i 1946 nuair a bhí sé ina chónaí i bPáras, mar leacht cuimhniúcháin ar íobartaigh na Naitsithe agus fulaingt an chine dhaonna.

Ní maith liom rudaí nua, saorga, in áiteanna fiáine, áille, de ghnáth, ach tá cuma shnasta ar an leacht tuisceaneach seo, atá déanta de chloich áitiúil.

Tá clár plaisteach, leis an eolas cheannann chéanna air is atá ar an leacht chloiche crochta ann! ‘*The introduction of man-made artefacts into the natural environment*’ Sin an rud a dhéanann gach páirc náisiúnta iarracht a sheachaint, ach tarlaíonn sé san LCS seo gan stró! Dá mbeadh áit mar seo i dtír ar bith eile san Eoraip, dhéanfaí iarracht é a chaomhnú, chan é a scrios.

Déanfar leacht i gcuimhne ar an phoblachtánach Colin Maguire as Learpholl, a fuair bás fiche bliain ó shin, i mBaile Átha Cliath ag tús na míosa seo.