Tá an Rinn difriúil ó na Gaeltachtaí eile ar mhórán slite; tá talamh bhreá mhéith ann, ní hionann is ceantair eile Ghaeltachta a bhfuil mórchuid cloch is gannchuid cré iontu.

Dealbh chré-umha atá inti, deich dtroithe ar airde.

Cad é faoin chat? Bhí an cat fiáin ann sa Chré-Umhaois nuair a bhí na feirmeoirí luatha anseo, ach chuaigh sé i léig ina dhiaidh sin.

Cruthaíonn sé drámaí beaga as cré-umha atá bunaithe ar théamaí as miotaseolaíocht na gCeilteach agus na Meánmhara.

As sin síos na sráideanna caola linn go dtí taispeántas cré-earraí le Mituyuki Kawase a rugadh anseo sa bhliain 1933.

Measann an seandálaí Barry Raftery go mb'fhéidir gur tógadh dúin mar seo sa Chré-Umhaois, sular tháinig na Ceiltigh.

Maureen Murphy, staraí an tionscadail, a raibh a cuid glún agus a láimhíní clúdaithe le cré dhonn nuair a chas mé léi.

* Bhí (agus tá) mórán staire agus beáloidis ag baint le Loch an Iúir, go háirithe le háiteacha mar an tOiléan Séanta, Ailt Mhín an Úcaire, Mín na Scamháil, Reilig na bpáistí gan bhaisteadh, Bealach Cheallaigh, Rinn Uí Dhónaill, An Leachach, Poll an Dubhthaigh agus an seandún ón Chré-Umhaois (deirtear).

I ndáiríre, is é an tsamhail a bhí i m'intinn ná go raibh daoine ag dul i gcré as éadan a chéile, faoi bháisteach a bhí ag titim gan stad! Sea, *An Béal Bocht.

Thug se léiriú ar an nganntan cré a bhí ar Árainn agus thaispeáin sé muintir an oileáin ag déanamh talaimh, ag baint úsáide as feamainn, fód agus gaineamh.

"Tá cúrsa againn ar gharraíodóireacht órgánach a bhuaigh an chéad áit in Éirinn; ba mhaith liom go bpréamhófaí an fheirmeoireacht orgánach sa dúthaigh seo fad is bheidh na scileanna ag na daoine ar conas prátaí a chur, tuiscint don gcré, don aimsir, don síolchur agus mar sin de.

Bhain Haworth bonn cré-umha do Mheiriceá ag Cluichí Oilimpeacha na bliana 2000, nuair a bhí sí seacht mbliana déag agus 300 punt meáchain.

Theastaigh uaidh go gcuirfí in Éirinn é sa chré mhuinteardha i gceantar Léim Uí Dhonnabháin in Iardheisceart Chorcaí, in éineacht lena athair agus a mháthair is na cosmhuintire ar fad a raibh an oiread sin scéalta aige mar gheall orthu.

Mar a deir Karen, d'fhéadfaí a rá gur goideadh bonn cré-umha uaithi.

Ach an ceart marcanna atá fágtha ag an aois agus ag an stair a ghlanadh ó chraiceann deilbhe muna bhfuil siad ag deánamh aon dochar? Sa deireadh ba í Cinzia Parnigoni a thóg an chailís nimhe chuici féin agus a thosaigh an t-athchóiriú conspóideach, ag úsáid uisce driogtha chomh maith le mud pack ina raibh laíon ceallalósach agus cré.

B'fhéidir nach saothair iad an pictiúr déanta as cac den Mhaighdean Mhuire le Chris Ofili (1998), cuid braillíní salaithe Tracey Emin (1999), agus cré-earraí pornagrafacha Grayson Perry (2003) a thabharfá mar bhronntanas do do mháthair, ach tá éirithe leo mar sin féin ní hamháin conspóid a chothú ach aird an phobail a tharraingt ar Dhuais Turner agus ar an ealaín nua-aimseartha sa Bhreatain chomh maith.

Tá a fhios againn go raibh trádáil ar siúl, mar fuarthas earraí cré a tháinig as an Fhrainc ar oileán sa loch.

* Gluais • Glossary dul i dtaithí arget used to seanmóirsermon léachtaíreadings gnáthchomhráordinary conversation chomh tuirseach is a bhínnhow tired I used to be luasspeed sruth caintea stream of words foighneachpatient botúinmistakes séiplíneachchaplain bosca faoistineconfession box ag éisteachthearing confessions eascainíswearing iarrachtattempt leithreastoilet sna Flaithisin Heaven seálshawl sa Nigéirin Nigeria deoisediocese gáneed ualachburden misneachhope leictreachaselectricity cuisneoirífridges cadhnrabattery a bheadh le luchtúwhich would have to be charged gineadóirgenerator go han-spárálachvery sparingly scannán an-mholtaa highly-praised film deontasgrant bolgánbulb mionrud éiginsome small thing le caoi a chur airto repair it m'airdmy attention draíochtmagic a d'ardaíodh mo chroíwhich used to lift my heart a chuaigh i bhfeidhm go mór ormthat really made an impression on me spioradáltachtspirituality achrannquarrelling aighnisdisputes tuairimí láidrestrong opinions pearsantachtaí láidrestrong personalities in árach a chéileat loggerheads Ghoill naimhdeas mar sin go mór ormthat sort of hostility really upset me chruthódh séit would prove turas na croisethe stations of the cross an CarghasLent aisteachstrange gníomh creidimhan act of faith ráiteasstatement briathar Déthe word of God béimemphasis trí chéilein general gannscarce comaoineachcommunion fireann nó baineannmale and female an-ghar don nádúrvery close to nature do bhaol a mbáiteto the danger of being drowned scór ógánachtwenty young men a bádhwho were drowned truamhéalachheart-breaking strompthastiff ina baclainnon her arm mothúcháinemotions ar tír móron the mainland ag cur láimhe ina mbás féincommitting suicide d'aireofáyou would feel bádrowning sciobadh na farraigethe sea's snatching sólássolace i gcréin the soil i ngaineamh na cillein the sand of the grave faraoralas uaigneas imeachtathe loneliness of departure cé is moite de na laethanta saoireapart from the holidays a fhilleann go lánaimsearthawho return on a full-time basis de cheal postanna feiliúnachadue to a lack of suitable jobs ábhair acadúlaacademic subjects

DENIS: Na créatúir bhochta agus iad faoi chois ag na *Brits*.

Is cúrsaí inscne atá á scrúdú sa phíosa seo fosta ina bhfuil siorc, a fheictear mar shiombail ionsaitheach go minic, le feiceáil ina sheasamh mar bhod ach a bhfuil cruth banúil air mar go bhfuil cíocha ar a bhrollach agus gúna air de chré-umha fite.

Go díreach os cionn na páirce tá cnoc darb ainm Berryhill, ar a bhfuil iarsmaí de chiorcal bothán ón Chré-Umhaois agus imfhálú ón Aois Iarainn.

Go díreach os cionn na páirce tá cnoc darb ainm Berryhill, ar a bhfuil iarsmaí de chiorcal bothán ón Chré-Umhaois agus imfhálú ón Aois Iarainn.

“Is féidir linn tuanna cré-umha a theilg anseo,” a deir Mark.

Tá sé déanta as caolach agus cré, agus tá an leagan amach bunaithe ar theach tochailte in aice le sráidbhaile i gContae Obar Deathain darb ainm Monymusk.

“Is féidir linn tuanna cré-umha a theilg anseo,” a deir Mark.

Fuarthas lámhdhéantúsáin ón Chré-umhaois anseo; tá iarsmaí de dhúnta ón Aois Iarainn ar imeall an locha; agus tá cloch snoite ón ré Luath-Chríostaí ar Oileán Mháirtín ag béal an locha.

Chonaic muid iarsmaí ón Chré-Umhaois, ón ré Luath-Chríostaí, ó thréimhse na Normannach, ó Phlandáil Uladh, agus ó fhoirgnimh thionsclaíocha luatha.

Nuair a rinneadh tochailt ar an láithreán, fuarthas reilig mhór ón ré Luath-Chríostaí, agus búcla cré-umha agus rudaí eile ón 7ú nó 8ú haois.

” Chuir mé mo mhála síos ar an gcré thais in aice liom agus thóg amach m’fheadóg stáin Francach.

5 bpunt meáchain ann agus bhí an chéad deilbhín múnlaithe i gcré-umha agus ansin clúdaithe le hór 24 carat.

” Chuir mé mo mhála síos ar an gcré thais in aice liom agus thóg amach m’fheadóg stáin Francach.

Tá roinnt seomraí ansin agus taispeántais faoi stair na háite iontu, ón Chré-Umhaois ar aghaidh.

Sa seomra a bhaineann leis an Ré Luath-Chríostaí, tá clog álainn cré-umha le feiceáil, a rinneadh thart fán 9ú haois.

Is fiú go mór am a chaitheamh ansin ag féachaint ar na doirse cré-umha a rinne Andrea Pisano i 1336 agus Lorenzo Ghiberti i 1402.

Tá roinnt seomraí ansin agus taispeántais faoi stair na háite iontu, ón Chré-Umhaois ar aghaidh.

Sa seomra a bhaineann leis an Ré Luath-Chríostaí, tá clog álainn cré-umha le feiceáil, a rinneadh thart fán 9ú haois.

Tá roinnt seomraí ansin agus taispeántais faoi stair na háite iontu, ón Chré-Umhaois ar aghaidh.

Sa seomra a bhaineann leis an Ré Luath-Chríostaí, tá clog álainn cré-umha le feiceáil, a rinneadh thart fán 9ú haois.

Ach tar éis do líomhaintí a bheith ann go raibh lámh ag bean chéile Gretzky i gciorcal cearrbhachais a chuireadh geallta mídhleathacha ar imeachtaí spóirt phroifisiúnta agus tar éis do Gretzky féin páirt stiúrtha a bheith aige san fhoireann mhírathúil Cheanadach nár thug an bonn cré-umha féin abhaile leo ó Chluichí Oilimpeacha an Gheimhridh in Torino na hIodáile, tá gaoth an fhocail eiriciúil le mothú den chéad uair: an féidir nach bhfuil i Gretzky ach dia bréige? Pele an tsacair agus Mohammed Ali na dornála.

Rinne siad clocha snoite áille – crosa móra agus leaca cuimhneacháin – agus bhí ceardlanna acu ina ndearna siad pár as seithí do lámhscríbhinní, agus ina d’oibrigh siad le hór, airgead, cré-umha agus gloine.

An síleann siad nár scanraigh Furey aon duine agus an fheadóg sin á rúisceadh thart aige ar nós coilg? Ar scor ar bith, nach bhfaca tú mé ar an tele? Nach bhfaca tú mo shúil nimhe ag glioscarnach le deora ar mhala Bhinn Éadair nuair a bhí mo ghile mear á chur sa chré? *An raibh mé ag an tsochraid? *A leithéid de cheist! “Cén dóigh nach mbeinn ann le hómós a thabhairt do Bonny Prince Charlie agus é ag gabháil faoin fhód? Prionsa cruthanta ceart amach is amach a bhí ann, bíodh a fhios agat; agus bhí sé *bonny* gan dabht.

Is carn a tógadh sa Chré-Umhaois é.

Balla mór déanta as cré a bhí i gceist, agus tá cuid de le feiceáil go fóill.

” Fuair Derek inspioráid fosta in Ard-Mhúsaem na hÉireann ar Shráid Chill Dara nuair a chonaic sé ealaín charraigeach ón Chré-umhaois ansin; agus gan é ach sé bliana déag d’aois bhí a stiúideo féin aige, i ngaráiste a fuair sé ar cíos ó Agnes Kinsella, máthair Thomas Kinsella, an file agus aistritheoir.

Sa bhliain chéanna ina raibh a chomhghleacaithe ag troid san Afraic Theas le linn Chogadh na mBórach, chuir múinteoir scoile cúpla síol "spíonán Síneach" i gcré shaibhir na Nua-Shéalainne.

Ag Inbhir Nabhair, cóngarach don fharraige, tá cairn ann ón aois chré-umha, agus cistí adhlactha iontu atá oscailte don spéir.

An mbeadh cosc ar shaothair áirithe le linn do lucht a gcruthaithe a bheith beo agus ansin, an gceadófaí na saothair chéanna agus a n-údair sa chré? Níl mórán céille ag baint leis an gcaint faoi fhilíocht Uí Shearcaigh a bhaint den churaclam.

Dhoirt grúpa ó chathair Auckland uisce ar an gcré chun an talamh a chneasú go siombalach.

ArdmheasBhí ardmheas ag Balor ar dhornálaí Bhéal Feirste, Paddy Barnes, a dúirt leis na húdaráis dornálaíochta agus leis an Chomhairle Oilimpeach go dtiocfadh leo a mbonn cré-umha a shá cibé áit ar mhaith leo, nach raibh sé de dhíobháil air féin.

Níor bhuaigh sí oiread is bonn óir amháin an iarraidh sin, agus ar an iomlán, níor bhuaigh an fhoireann ach cúig bhonn – agus ba bhoinn chré-umha ceithre cinn acu.

Nó dá mbeadh sí i gcré na cille cionn is gur mharaigh saighdiúir de chuid Arm na Breataine í, an mbeadh sí ag caitheamh mallachtaí orthu sin a dúirt nach íobartach ‘ceart’ a bhí inti? Dá mbeadh cead cainte ag na 3524 fíormharbhán a maraíodh le linn na dtrioblóidí ó thuaidh, cad é déarfadh siad? B’fhéidir go mbeadh siad chomh deighilte leis an bhunadh a d’fhág siad ina ndiaidh.

Nuair a cailleadh Charlie i 1985 thiomáin sé an t-eileatram ón gCoireán suas go Baile Átha Cliath lena chara a thabhairt ‘abhaile’ agus é chur i gcré na cille in éineacht lena chéile, Ella.

Dul ar lár, i do bheatha! Is féidir an lár a bhaint amach i bhfeithicil faoi thiomáint ceithre roth, cé go bhfuil sé deacair taisteal in aice an locha de dheasca na n-aibhneacha atá faoi thuile agus dhrochbhail na mbóithre cré.

Tá a bhformhór i gcré na cille.

Meas ar Dhealbh ====== Inár dtuairisc do Nuacht TG4 an oíche sin, labhair muid leis an staraí Tom Kenny a bhí ar mire leis an Chomhairle Cathrach a chaith na milliúin euro ar athchóiriú na faiche ach nach raibh in inmhe cloí lena ngealltanas maidir leis an mhacasamhail cré-umha de dhealbh a bhí mar chuid de dhlúth is d'inneach na faiche céanna.

Thosaigh sí ag úsáíd an damhán alla mar mheafar go mall sna 90aidí agus nuair a d’oscail an Tate Modern i Londain i 2000, ba é damhán alla cré umha s' aici, a bhí 35 troigh ar airde, a líon an Turbine Hall ansin.

Cré, tine, uisce, an ghaoth agus an spéir ní tusa aon cheann díobh sin.

Machairí Féir agus Coillte Craobhacha =================== Léiríonn Gammage an dóigh ar chuir luathchoilínigh go leor síos ar a n-iontas nuair a tháinig siad ar mhachairí féir sna háiteanna ina raibh cré bheatha agus ar choillte ag fás sa chré scáinte.

Machairí Féir agus Coillte Craobhacha =================== Léiríonn Gammage an dóigh ar chuir luathchoilínigh go leor síos ar a n-iontas nuair a tháinig siad ar mhachairí féir sna háiteanna ina raibh cré bheatha agus ar choillte ag fás sa chré scáinte.

Níor éirigh linn sa deireadh go teicniúil íoc as ach tá sé déanta anois agus is dóigh nuair a bheas mise faoi chré na cille ní bheidh daoine ag cur na ceiste orm, an ndearna muid aon airgead as Scéal na Gaeilge nó nach ndearna.

Ach in ainm Dé nach bhfuil sé thar am anois suaimhneas a thabhairt don bhean bhocht agus í i gcré na cille le breis is leathchéad bliain anuas.

Ag doras an tséipéil, a bhí ar a laghad fiche troith síos le fána, bhí dealbh mhór den easpag déanta as cré-umha ag seasamh ansin le cuma an-sollúnta air.

Gura éadtrom orthu a luíos cré na cille áirithe seo.

I rith an tsamhraidh, thug Liz Curtis cuairt ar láithreáin shuimiúla i gContae an Dúin a bhain le réanna éagsúla, ón Chré-Umhaois ar aghaidh.

Chomh maith le bheith ag déanamh cúraim de ghloine fíona thall i Londain, d’fhreastail Pat Butler ar sheoladh scannáin a mheabhródh friotal Chré na Cille do dhuine, “Pléascfaidh mé! Pléascfaidh mé”.

Chonaic Robert McMillen dhá bhandia, as aois an chré-umha agus aois an iarainn, ag streachailt in aghaidh a chéile ar ardmhá intinn an phobail an mhí seo chuaigh thart.